OECD Rüşvetin Önlenmesi Sözleşmesi’ne uyumu ölçen 2020 ilerleme raporu Yolsuzluğun İhracı (Exporting Corruption) yayınlandı. Türkiye, bu yıl da, sözleşmeyle ilgili yasaları “az uygulayan/hiç uygulamayan” kategorisinde yer aldı.
Uluslararası Şeffaflık Örgütünün internet sayfasında yer alan ilgili bağlantı için buraya, İngilizce raporun tamamına ulaşmak için buraya tıklayabilirsiniz.
Küresel ihracatın toplam %36,7’sini oluşturan 13 ülke rüşvet veren şirketlere karşı aktif olarak veya orta seviyede yaptırım uyguluyor. Küresel ihracatın toplam %46,1’ini gerçekleştiren 34 ülke ise yolsuzluğun ihracına karşı sınırlı ve az yaptırım uyguluyor ya da hiçbir yaptırım uygulamıyor.
2018’den bu yana yolsuzluğun ihracına karşı uygulanan hukuki yaptırımlar kayda değer şekilde azaldı. 2020’de 47 ülkeden yalnızca dördü yolsuzluğun ihracına karşı hukuki yaptırımları aktif uygulayanlar kategorisinde yer aldı. 2018-2020 arasında Fransa, İspanya, Danimarka, Kolombiya, Slovenya ve Estronya’dan oluşan 6 ülke gelişme katederek önceki döneme göre üst seviyelere çıktı. Almanya, İtalya, Norveç ve Macaristan ise düşüş kaydetti.
Türkiye, 2018 raporuna göre yerinde saydı. Küresel ihracatın %0,9’unu gerçekleştiren Türkiye, yurt dışında rüşvet veren şirketlere karşı yalnızca 1 soruşturma başlattı; yaptırım uygulanan dava olmadı. Bu nedenle bu yıl da, hukuki yaptırım “az uygulayan/hiç uygulamayan” kategorisinde yer aldı.
Raporda Türkiye’ye yönelik ayrıntılı inceleme ve sunulan önerileri aşağıda veya Medium sayfamızda okuyabilirsiniz.
***
Soruşturmalar ve Davalar
2016–2019 döneminde, Türkiye’de bir soruşturma açılmış; ancak herhangi bir dava başlatılmamış ve yaptırım uygulanmamıştır.
Diğer yetki alanlarında, ABD Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonu, Nisan 2020’de eski bir Goldman Sachs yöneticisine karşı “bir müşterinin Gana’da bir elektrik santrali inşa etmek ve işletmek için bir hükümet sözleşmesini kazanmasına yardımcı olmaya yönelik bir rüşvet planı düzenleme rolünden dolayı suç duyurusunda bulunmuştur.[1] Basında çıkan haberlere göre, söz konusu müşteri, Türk elektrik üreticisi Aksa Enerji’nin sözleşme için en az 2,5 milyon ABD doları rüşvet ödediğini iddia etmiştir.[2]
Estonya’da, yerel savcılar tarafından Estonya şirketi için feribot inşa etme sözleşmeleri karşılığında 2005–2015 yılları arasında Türk ve Polonyalı şirketlerden rüşvet kabul etmekle suçlanan devlete ait Tallinn Limanı’nda çalışanların davası 2019’un başlarında başlamıştır.[3]
Son Gelişmeler
Türkiye, OECD Rüşvetle Mücadele Çalışma Grubunun tavsiyelerinin uygulanmasında 2014 tarihli 3. Aşama Raporu[4] ve 2017 tarihli 3. Aşama İzleme Raporunda[5] yalnızca sınırlı ilerleme kaydetmiştir. Mart 2019’da OECD Rüşvetle Mücadele Çalışma Grubu, Türkiye’nin eksiklikleri gidermek için Ekim 2019’a kadar somut bir eylemde bulunmaması halinde 2020’de Ankara’ya Üst Düzey Misyon göndereceğini belirtmiştir.[6] Ekim 2019’da Türkiye, Rüşvetle Mücadele Çalışma Grubunun tavsiyelerini uygulama çabalarına ilişkin bir rapor sunmuştur. Rapor, eğitim çabaları ve savcı sayısındaki artış gibi mevcut yasal çerçeve ve icra sistemi üzerinde durmaktadır.[7]
Türkiye ayrıca 2017 yılında 157 Numaralı Genelgeyle savcılara ve müfettişlere uluslararası yolsuzluk davaları hakkında yasal olarak bağlayıcı bir talimat verdiğini bildirmiştir.[8] Ancak bu genelge yurt dışı bağlantılı rüşvet yabancı şirketler tarafından Türk yetkililere rüşvet verilmesi olarak yanlış şekilde tanımlamaktadır.
2019’da Mali Eylem Görev Gücü Türkiye Değerlendirme Raporu, ülkenin mevzuatında siyasi nüfuz sahibi kişileri sınırlayacak gerekli önlemlerin eksik oluşunu eleştirmiştir.[9]
Yaptırım Bilgilerinin Şeffaflığı
Türkiye, ülke içi rüşvet suçlarına ilişkin toplu verileri muhafaza etmekte, ancak yurt dışı bağlantılı rüşvet uygulamasına ilişkin istatistik yayınlamamaktadır. Gönderilen ve alınan karşılıklı hukuki yardım taleplerine ilişkin yayınlanmış veri bulunmamaktadır. Aksi belirtilmedikçe, tüm mahkeme kararlarına talep üzerine mahkemelerden erişilebilir.
Gerçek Lehdarlık Şeffaflığı
Gerçek lehdar bilgileri için merkezi bir kayıt sistemi yoktur. Türkiye’de hissedarlara ilişkin bilgileri kaydeden Ticaret Sicili Gazetesi, Merkezi Kayıt Sistemi veri tabanı, vergi kayıtları ve Merkezi Kayıt Kuruluşu gibi kuruluşların kayıtları gerçek lehdarların belirlenmesinde faydalı olabilecek birçok bilgiyi bulundurmaktadır.[10] Halka açık şirketlere ilişkin bilgilere Kamuyu Aydınlatma Platformu üzerinden de ulaşılabilmektedir[11]. Bu sicil kayıtlardan sadece bazıları, özellikle Ticaret Sicil Gazetesi ve Kamuyu Aydınlatma Platformu üzerindeki kayıtlar kamuya açıktır.
Buna ek olarak, Suç Gelirlerinin Aklanmasının ve Terörizmin Finansmanının Önlenmesine İlişkin Yükümlülüklere Uyum Programı Hakkında Yönetmelik’e[12] göre, bazı tüzel kişilerin gerçek lehdar bilgilerine sahip olması ve bu bilgileri kolluk kuvvetleri tarafından yapılacak soruşturmalara açık hale getirmesi gerekmektedir.[13] Tröstler Türk hukukuna tabi değildir.[14] Yabancı kanunlara tabi profesyonel mütevellilerin Türk sicillerinde kayıt tutmaları zorunlu değildir.
Yasal Çerçevedeki Eksiklikler
Türk yasal çerçevesindeki eksikliklere OECD Rüşvetle Mücadele Çalışma Grubu tarafından defalarca işaret edilmiştir.[15] Bu eksiklikler arasında, kurumsal sorumluluk çerçevesinin devlete ait ve devlet kontrolündeki işletmeleri açıkça kapsamaması vardır. Ayrıca tüzel kişilere yaptırım uygulanabilmesi için gerçek kişinin kovuşturulması veya mahkûm edilmesi gerekmektedir.[16] Ancak, rüşvet veya rüşvet gelirlerine el konulması ve tüzel kişilere yönelik güvenlik önlemlerinin, herhangi bir gerçek kişi önceden mahkûm edilmeksizin uygulanması mümkün olmaktadır. Yurt dışında rüşvet vermekten suçlu bulunan tüzel kişilere yönelik yaptırımlar yeterince etkili, orantılı veya caydırıcı olmamaktadır. Büyük çokuluslu şirketlerin milyonlarca dolarlık sözleşmeler elde etmek için rüşvet verdiği durum düşünüldüğünde, mevcut yaptırımlar çok düşük kalmaktadır.
Bu konular dışında tüzel kişilere yönelik cezai sorumluluk bulunmamaktadır. Türkiye aynı zamanda kamu ve özel sektörü kapsayan ihbar koruma mevzuatından yoksundur ve kara para aklamayla mücadele çerçevesinde eksiklikler vardır.
Uygulamadaki Eksiklikler
OECD Rüşvetle Mücadele Çalışma Grubu Türkiye’yi ele alan 2014 tarihli 3. Aşama Raporu, Türkiye’nin aktif yaptırım eksikliğine ilişkin ciddi endişeleri dile getirmiş ve ülkeyi genel yaklaşımını gözden geçirmeye, savcılara ve polise yeterli kaynak ve uzmanlık sağlamaya, tespit için ileriye dönük bir yaklaşım benimsemeye ve yurt dışında verilen rüşvetin soruşturulması ve kovuşturulmasının, Rüşvetle Mücadele Sözleşmesi’nin 5. Maddesi kapsamında yasaklanan faktörlerden etkilenmemesini sağlamaya davet etmiştir. OECD Rüşvetle Mücadele Çalışma Grubu, “yurt dışında verilen rüşvet soruşturmaları ve kovuşturmalarının, ulusal ekonomik çıkara dair kaygılar, başka bir devletle ilişkiler veya ilgili gerçek veya tüzel kişilerin kimliği üzerinde doğurabileceği potansiyel sonuçlardan etkilenmesine yönelik” endişelerini dile getirmiştir. OECD Rüşvetle Mücadele Çalışma Grubunun 2017’deki İzleme Raporu, yalnızca sınırlı ilerleme olduğunu ortaya koymuştur.
Türkiye’de yargı bağımsızlığı konusunda da ciddi endişeler vardır.[17] Yargıçların ve müfettişlerin görevden alınması, geçmişte, hükümetin önde gelen üyelerine yönelik yolsuzluk soruşturmalarının sekteye uğramasına sebep olmuştur.[18] Darbe girişiminin ardından 4.000’den fazla hâkim ve savcının görevden uzaklaştırılması, adalet sistemini ciddi şekilde etkilemiştir.[19] Sonuç itibarıyla, ülkedeki 14.000 hâkimin ortalama deneyimi 2,5 yıldır.[20]
Siyasi müdahale ve hâkim ve savcıların uzmanlık eksikliği, yolsuzlukla mücadele hükümlerinin uygulanmasında asli bir konudur. Özellikle, yürütme organının Hâkimler ve Savcılar Kurulu üzerindeki etkisi azaltılmalıdır. “Hâkim ve savcıların performans değerlendirmelerinin yanı sıra haklarındaki disiplin soruşturmalarının da haksız etkiden bağımsız kılınması” da son derece önemlidir.[21]
Öneriler
● Mahkemelerin yurt dışında verilen rüşvetlerle ilgili tüm kararların yayınlanması ve soruşturma ve davalara ilişkin verilerin uygulama raporlarında toplanarak paylaşılması
● Gerçek lehdar bilgileri için kamuya açık bir merkezi kayıt sistemi oluşturulması
● OECD Rüşvetle Mücadele Çalışma Grubunun 2017 tarihli 3. Aşama İzleme Raporunda önerildiği üzere, yurt dışında verilen rüşvetlerin soruşturma ve kovuşturmasının, ulusal ekonomik çıkar kaygılarından, başka bir devletle ilişkiler veya ilgili gerçek veya tüzel kişilerin kimliği üzerinde doğurabileceği potansiyel sonuçlardan etkilenmemesi
● Yargının ve savcılıkların uygunsuz siyasi etkiden bağımsızlığının sağlanması
● OECD Rüşvetle Mücadele Çalışma Grubunun 2017 tarihli 3. Aşama İzleme Raporunda önerildiği üzere, polis, savcı veya hâkimlerin görev değişikliklerinin yurt dışı rüşvet soruşturma ve kovuşturmalarını olumsuz yönde etkilememesinin sağlanması
● Yurt dışı rüşvet iddialarının ileriye dönük ve etkili bir şekilde soruşturulması
● Şirketleri yurt dışında rüşvet vermekten caydırmak için mevcut yaptırımların artırılması ve tüzel kişilere cezai sorumluluk yüklenmesi
● Kamuoyunda yurt dışında verilen rüşvet konusunda farkındalık yaratılması ve özel sektör çalışanları ile kamu görevlilerinin kurumlarda yolsuzlukla mücadele bilincinin artması için eğitilmesi
● Kamu ve özel sektörde ihbarcı korumasının yasal olarak düzenlenmesi ve uygulanması
● Siyasi nüfuz sahibi kişilerin yetki alanlarının ilgili kara para aklamayla mücadele mevzuatıyla düzenlenmesi ve denetlenmesi
[1] https://www.sec.gov/news/press-release/2020-88
[2] https://www.sec.gov/litigation/complaints/2020/comp-pr2020-88.pdf ; https://ethixbase.com/turkey-turkish-energy-producer-caught-up-in-ghana-bribery-claims ; https://energynewsafrica.com/index.php/2020/04/23/ghana-ex-tor-md-bribery-allegation-well-cooperate-with-us-authorities-aksa-energy/
[3] https://news.err.ee/907911/port-of-tallinn-corruption-case-trial-to-begin-on-7-may
[4] https://www.oecd.org/daf/anti-bribery/TurkeyPhase3ReportEN.pdf
[5] https://www.oecd.org/corruption/anti-bribery/Turkey-Phase-3-Written-Follow-Up-Report-ENG.pdf
[6] https://www.oecd.org/corruption/turkey-s-foreign-bribery-enforcement-framework-needs-to-be-urgently-strengthened-and-corporate-liability-legislation-reformed.htm
[7] https://one.oecd.org/document/DAF/WGB(2019)38/en/pdf
[8] https://www.oecd.org/corruption/anti-bribery/Turkey-Phase-3-Written-Follow-Up-Report-ENG.pdf
[9] http://www.fatf-gafi.org/media/fatf/documents/reports/mer4/Mutual-Evaluation-Report-Turkey-2019.pdf
[10] http://www.fatf-gafi.org/media/fatf/documents/reports/mer4/Mutual-Evaluation-Report-Turkey-2019.pdf
[11] https://www.kap.org.tr/en/menu-content/About-PDP/General-Information
[12] https://ms.hmb.gov.tr/uploads/sites/2/2019/04/R_RoM-1.pdf
[13] http://www.fatf-gafi.org/media/fatf/documents/reports/mer4/Mutual-Evaluation-Report-Turkey-2019.pdf
[14] http://www.fatf-gafi.org/media/fatf/documents/reports/mer4/Mutual-Evaluation-Report-Turkey-2019.pdf
[15] Bkz. OECD Rüşvetle Mücadele Çalışma Grubunun 2019 tarihli açıklaması, https://www.oecd.org/corruption/turkey-s-foreign-bribery-enforcement-framework-needs-tobe-urgently-strengthened-and-corporate-liability-legislation-reformed.htm
[16] https://www.oecd.org/corruption/turkey-s-foreign-bribery-enforcement-framework-needs-to-be-urgently-strengthened-and-corporate-liability-legislation-reformed.htm
[17] Yargı bağımsızlığı, 2019 Küresel Rekabet Raporu katılımcıları tarafından 7 üzerinden 3 olarak derecelendirilmiştir, http://www3.weforum.org/docs/WEF_TheGlobalCompetitivenessReport2019.pdf
[18] https://www.reuters.com/article/us-turkey-corruption-prosecutors/turkeys-top-judicial-body-suspends-graft-probe-prosecutors-agency-idUSKBN0K80WC20141230
[19] https://www.reuters.com/article/us-turkey-security/turkey-has-removed-more-than-4000-judges-prosecutors-after-coup-minister-says-idUSKBN18M0Q9
[20] https://www.nytimes.com/2019/06/21/world/asia/erdogan-turkey-courts-judiciary-justice.html
[21] https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=09000016806c9d29
